Kaside-i Adem Şiir Tahlili | Akif Paşa

Tanıtım & Şair Bilgisi

Akif Paşa (1787–1845), Osmanlı’nın geç döneminde yetişmiş bir devlet adamı ve şairdir. Hariciye Nazırlığı gibi yüksek görevlerde bulunmuş, ancak siyasi entrikalar ve iktidar mücadeleleri sebebiyle defalarca görevden alınmış ve sürgün edilmiştir. Bu çalkantılı hayatı, edebî kişiliğinde derin bir melankoli ve karamsarlık havası oluşturmuştur. Özellikle “Kaside-i Adem” adlı şiirinde bu ruh hali açıkça hissedilir.

Şairin en önemli eserlerinden biri kabul edilen Kaside-i Adem, 69 beyitten oluşan felsefî bir kasidedir. Şekil bakımından divan geleneğini sürdürürken, içerikte klasik kasidelerden ayrılır. Çünkü Paşa, bu şiirde “yokluk” kavramını merkeze alarak, varlığa karşı metafizik bir duruş sergiler. Tasavvufî edebiyatın sıkça işlediği “fena” ve “hiçlik” düşüncesinden beslenen bu yaklaşım, onun bireysel ıstırabıyla birleşerek güçlü bir özgünlük kazanır.

Kaside-i Adem’in yazım tarihi yaklaşık 1840–1842 yılları arasına tarihlenir. Bu dönem, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi ve toplumsal bakımdan büyük sarsıntılar yaşadığı bir zamandır. İmparatorluk giderek güç kaybetmekte, Batı karşısında zayıflamakta, bürokrasi içindeki çekişmeler de artmaktaydı. Akif Paşa, tam da bu atmosferde, şahsi kırgınlıklarını ve hayal kırıklıklarını evrensel bir varlık-yokluk sorunsalı etrafında dile getirmiştir.

Şairin melankolik tavrı, yalnızca bireysel bir ruh hâlinin değil, aynı zamanda dönemin ruhunun da yansımasıdır. Eserdeki yoğun karamsarlık, bir yandan kişisel hırslarının boşa çıkmasından, diğer yandan ise Osmanlı’nın içine düştüğü umutsuzluktan beslenir. Kaside-i Adem, bu bakımdan yalnızca bireysel bir şiir değil, aynı zamanda toplumsal bir çağın da belgesi olarak değerlendirilebilir.

Akif Paşa – Adem Kasidesi

Can verir âdeme endîşe-i sahbâ-yı ‘adem
Cevher-i cân mı aceb cevher-i mînâ-yı ‘adem

Çeşm-i îmân ile baktıkça vücûd-ı ‘ademe
Sahna-i cennet görünür âdeme sahrâ-yı ‘adem

Galat ettim ne revâ cennete teşbîh etmek
Başkadır nîmet-i âsâyiş-i me’vâ-yı ‘adem

Tutalım anda da olmuş ni‘am-ı gûnâ-gûn
Öyle muhtâc-ı tenâvül midir âlâ-yı ‘adem

Kimse incinmedi vaz‘ından anın zerre kadar
Besledi bunca zamân ‘âlemi Bâbâ-yı ‘adem

Var ise andadır ancak yoğ ise yoktur yok
Râhat istersen eğer eyle temennâ-yı ‘adem

Ne gam u gussa ne rence ü elem ü bîm ü ümîd
Olsa şâyeste cihân cân ile cûyâ-yı ‘adem

Yok dedikçe var olur yok mu garâbet bunda
Nâm-ı hestî mi nedir hâ’il-i mu‘ammâ-yı ‘adem

Etse bir kerre telâtum hep eder kevneyni
Garka-i mevc-i fenâ cûşiş-i deryâ-yı ‘adem

Mâder-i dehr mevâlidi ki durmaz doğurur
Der-kenâr etmek içindir anı Bâbâ-yı ‘adem

Çarhın evlâdını baştan çıkarır dâye-i dehr
Etmese terbiye sık sık anı Lâlâ-yı ‘adem

Herkesin kısmeti yokdan gelir ammâ bilmez
Yeri var âleme men eylese selvâ-yı ‘adem

Merdümî neş’et-i Âdem’de yok oldu gitti
Vechi var dense benî Âdem’e ebnâ-yı ‘adem

İki kâğıttan ibâret nüsah-ı kevn ü mekân
Biri ibkâ-yı vücûd ü biri ifnâ-yı ‘adem

Selb ü îcâb taayyün ederek âlemden
Bir netîce verir elbette kazâyâ-yı ‘adem

Mîm-i imkânını mahv eylese Molla evvel
Yoksa nefy etmese de âhırıdır lâ-yı ‘adem

Şeyhe bak ketm-i ‘ademden deyu takrîr eyler
Bilmez ammâ ki nedir ma‘nî-i ifnâ-yı ‘adem

Sığmaz ol dâire-i kevn ü mekâna ne bilir
Geçmeyen ‘Arş’ı nedir mülk-i mu‘allâ-yı ‘adem

Yok yere zâhid urur da‘vî-i hestîden dem
Yakası tutmuş iken pençe-i kübrâ-yı ‘adem

Sanırım masraf u ‘irâdı gelir hep başa baş
Oldu serrâ-yı vücûda göre darrâ-yı ‘adem

Zeyd-i vârid ile sulh olmadı Amr-ı ‘âid
Yok ise ‘âlemin aslı ne bu gavgâ-yı ‘adem

Kays u Leylâ’sı dahî Zeyd ile Amr’ı gibidir
Diyecek olsam olur ol dahî esmâ-yı ‘adem

Farkı gûyâ bu iki sûretin aklımca benim
Birisi hubb-ı fenâdır biri bagzâ-yı ‘adem

Nakş-ı Nâmık’la aceb Nâmık olur mu Hâtem
Var gibi bunda vücûd ehline îmâ-yı ‘adem

Şeyh Efendi sana der miydi ki varından geç
Varlığın olmasa da sidre-i me’vâ-yı ‘adem

Hizmet et sen anı varınla ki tâ himmet edip
Eylesin ol da seni ‘ârif-i ma‘nâ-yı ‘adem

Çekme dünyalık için gam dil-i nâ-bûdîde
Var iken mâ-hasal-ı rizk u ‘atâyâ-yı ‘adem

Herkese bâr-ı belâ kendisinin varlığıdır
Gam u âlâmdan âzâde berâyâ-yı ‘adem

Sarf edip varını aklın var ise var yok ol
Râhat istersen eğer eyle temennâ-yı ‘adem

Biz bu mihnet-geh-i hestîye küçükten geldik
Yoksa kim eyler idi terk-i kühencâ-yı ‘adem

Durmasa böyle felek bâri yıkılsa gitse
Bir zamân olsa yeri hayme-i bâlâ-yı ‘adem

Avutan halkı bu gam-hânede oldur yoksa
Olmasa müşkil idi tesliye-bahşâ-yı ‘adem

Doğrusu râhat ederdik gidip âlem ‘ademe
Yerine gelse anın sahâ-i pehnâ-yı ‘adem

Ber-murâd olmayacak ben yere geçsin ‘âlem
Necm ü mihr ü mehî olsun eser-i pâ-yı ‘adem

Çâk çâk eyler idim ceyb-i kabâ-yı ‘ömrü
Olmasa zeyli tirâzîde-i damga-yı ‘adem

Ben o bîzâr-ı vücûdum ki dil-i gam-zedeme
Üns-i mevtin görünür vahşet-i sahrâ-yı ‘adem

Şafak-ı subh-ı bekâdır nazarımda gûyâ
Mevce-i bahr-ı siyâh-ı şeb-i yeldâ-yı ‘adem

Öyle bîmâr-ı gamım kim olamam âsûde
Câme-hâb olsa bana şeh-per-i ‘ankâ-yı ‘adem

Dil-harâbım ben o hey’etde ki nisbetle bana
Beyt-i ma‘mûr olur hâne-i bî-câ-yı ‘adem

Öyle bîmâr-ı gamım sahn-ı fenâda gûyâ
Yapdı enkâz-ı elemden beni bennâ-yı ‘adem

Âhter-i matlâbım âfâk-ı felekden doğmaz
Günde bin şey doğurur leyle-i hublâ-yı ‘adem

Düşmeden sâye-i kilk-i emelim levh-i dile
Nokta-i kilkim olur hâl-i müheyyâ-yı ‘adem

Cevheri su kesilir tâbiş-i ye’simle eğer
Çeşm-i üm-rûdime düş olsa merâyâ-yı ‘adem

Yok olur ismi dahî ayn-ı müsemmâsı gibi
Emelim olsa eğer dâhil-i hulyâ-yı ‘adem

Bî-vücûdum o kadar ben ki aransak ikimiz
Ben bulunmam bulunur belki müsemmâ-yı ‘adem

Hayretim çarha sükûn-âver-i tab‘-ı ta‘til
Vahşetim bâ‘is-i peydâyî-i sevdâ-yı ‘adem

Vâlihîm öyle ki aks-i nigeh-i germimden
Reng-i hayret alır âyîne-i deryâ-yı ‘adem

Vahşetim öyle ki olsa nazar-ı ünsüm olur
Tîr-i rem-gerde-i âhû-yı sebük-pâ-yı ‘adem

Yesîm ol mertebe kim sûret-i ümmîdimdir
Mâ-verâ-yı felek-i mahv-ı heyûlâ-yı ‘adem

Bulanır girye-i hûnînim ile bah-rı vücûd
Sararır âhım ile sebze-i sahrâ-yı ‘adem

Öyle dil-tengî-i hestî ile rencûrum kim
Hûn olur nâlelerimden dil-i ferdâ-yı ‘adem

Buna tâkat mı gelir yâ buna cân mı dayanır
Meğer imdâd ede hestî-dih-i eczâ-yı ‘adem

Âferîn ey ney-i kilk-i hüner-i ‘Îsî-dem
Eyledin nefha-i i‘câz ile ihyâ-yı ‘adem

Şu‘le-i nefhâ-i cân-sûzum ile lîk yanıp
Olmadan dâğ-ı tenim şem‘-i şeb-ârâ-yı ‘adem

Bir gazel söylesen olmaz mı berây-ı hatır
Ne kadar sıklet ise nazm-ı mukaffâ-yı ‘adem

Hâl-i ‘anber-şikenin fıtnat-ı eczâ-yı ‘adem
Nigeh-i sihr-eserin nâtıka-bahşâ-yı ‘adem

Cân bulur tarf-ı lisânınla hurûf-ı hestî
Çâk olur nâvek-i gamzenle süveydâ-yı ‘adem

Ârâz-ı handeye lâl-i nemekînin cevher
Cevher-i harfe femin nokta-i yektâ-yı ‘adem

Seni görse dökülürken katarât-ı eşkim
Havf-ı gamzenle olur âbile-i pâ-yı ‘adem

Kavs-i ebrûsunu kursa yıkılır tâk-ı felek
Tîr-i müjgânını alsa titrer câ-yı ‘adem

Cân atardı ‘ademe tîr-i nigâhından ecel
Tîr-i hışmından eğer yanmasa beydâ-yı ‘adem

Anlamış nisbetini mihr ü vefâ-yı yâre
Eden oldur dil-i bî-çâreyi cûyâ-yı ‘adem

Âkife tarh-ı suver eyledi hîç âhîçe
Var mı hâmem gibi bir hendese-pîrâ-yı ‘adem

‘Ârifân yokluk ile etmede isbât-ı vücûd
Ben ise varlık ile eyledim inşâ-yı ‘adem

Yoğu var eylemeye hayli çalıştım lâkin
Oldu sa‘y ü talebim hep lev ü levlâ-yı ‘adem

Sığmadı çünki dehân-ı dile nutk-ı hestî
Eyledim hâme-i mu‘ciz-demi gûyâ-yı ‘adem

Bu kasîde kaleme Kâf-ı fenâdan geldi
Olsa nâmı yakışır beyzâ-yı ‘ankâ-yı ‘adem

Kimisi nîstî-yi gamla bekâ-cû-yı vücûd
Kimi hestî-yi ‘âlemle taleb-efzâ-yı ‘adem

Mahv-ı hâk-i reh-i şâhenşeh-i kevneynim ben
Ne tevellâ-yı vücûd ü ne teberrâ-yı ‘adem

– Âkif Paşa

Zihniyet / Dönemsel Arka Plan

“Kaside-i Adem”in yazıldığı 19. yüzyılın ilk yarısı, Osmanlı İmparatorluğu için çöküş ve buhranın yoğun biçimde hissedildiği bir dönemdir. 1839’da Tanzimat Fermanı ilan edilse de, devletin içinde bulunduğu zayıflık, bürokratik çekişmeler, Batı karşısındaki güç kaybı ve toplumsal huzursuzluk, aydınların da zihin dünyasına derin izler bırakmıştır. Akif Paşa da bu ortamda yetişmiş, ancak zihniyet bakımından geleneksel çizgiden ayrılmamıştır.

Klasik Osmanlı zihniyeti, dünyayı geçici, fanî ve değersiz bir alan olarak görür. Asıl hakikatin ve kurtuluşun ahirette olduğuna inanılır. Bu nedenle eski şiirlerde tabiat, toplum ya da bireysel meseleler yerine daha çok metafizik kaygılar ve öte dünya arzuları öne çıkar. Akif Paşa’nın “Kaside-i Adem”de yokluğu yüceltmesi, bu eski zihniyetin devamıdır. Ancak Tanzimat’la birlikte yeni bir anlayış doğmaya başlamıştır. Bu anlayışta, dünya hayatı, toplumsal sorunlar ve bireysel mutluluk arayışı daha çok önem kazanır.

Akif Paşa’nın şiiri, bu iki zihniyet arasındaki keskin ayrımı gözler önüne serer. O, Tanzimat devrinin eşiğinde yaşamasına rağmen, bu yeni zihniyeti benimsememiştir. Tam aksine, “öbür dünya”yı esas alan ve yaşanılan hayatı değersiz gören eski bakış açısını son derece yoğun bir şekilde dile getirmiştir. Bu yönüyle “Kaside-i Adem”, Tanzimat öncesi zihniyetin son güçlü yankılarından biridir.

Şiirin beslendiği zihinsel atmosfer, yalnızca dini-mistik bir bakış açısıyla sınırlı değildir. Aynı zamanda dönemin toplumsal psikolojisini de yansıtır. Osmanlı aydını, devletin çözülüşü karşısında çaresizlik hissine kapılmakta, geleceğe dair ümit beslemekte zorlanmaktadır. Bu umutsuzluk, Akif Paşa’nın kişisel hayal kırıklıkları ve sürgünlerle birleşince, yokluk fikrinin bir kurtuluş olarak öne çıkmasına yol açmıştır.

Mehmet Kaplan’ın da işaret ettiği gibi, bu şiirde bir medeniyetin çöküşüne dair ortak bir bedbinlik vardır. Dolayısıyla “Kaside-i Adem”, sadece bir bireyin ruh halini değil, aynı zamanda bir devrin zihniyetini de yansıtır. Şairin benimsediği eski dünya görüşü, artık yerini yavaş yavaş yeni bir anlayışa bırakacaktır. Nitekim aynı dönemde yetişen Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi isimler, “bu dünya”ya yönelen yeni bir edebî anlayışın temsilcisi olacaklardır.

Biçim & Yapı (Şekil Özellikleri)

Not: Bu bölümde kasidenin nazım biçimi, ölçüsü, kafiye düzeni ve redif gibi teknik özellikleri ele alınacaktır. Ancak şimdilik yazılmayacak; daha sonra teknik çözümlemeyle tamamlanacaktır.

Dil & Üslup Teknikleri

“Kaside-i Adem”, dil ve üslup bakımından klasik divan şiirinin özelliklerini güçlü bir biçimde yansıtır. Akif Paşa’nın kullandığı kelime hazinesi, yoğun biçimde Arapça ve Farsça kökenli terkiplerle doludur. “Vücûd, adem, cevher, araz, ifnâ, ibkâ, kaziyye, teberrâ” gibi medrese kültürüne ait kavramlar, şiirin metafizik yönünü öne çıkarır. Bu durum, onun düşünce dünyasının medrese kaynaklı olduğunu gösterir.

Üslup açısından en dikkat çekici noktalardan biri, tezat sanatının sıkça kullanılmasıdır. Varlık–yokluk, hayat–ölüm, ışık–karanlık gibi karşıtlıklar kasidenin temel yapı taşlarını oluşturur. Bu tezatlar, şiirin içsel diyalektiğini kurar ve okuyucunun zihninde güçlü bir yankı uyandırır. Örneğin, “Yok dedikçe var olur” ifadesi, hem mantıksal bir oyun hem de felsefî bir sorgulama içerir.

Şiirde aynı zamanda kelime oyunları ve redifin zorlayıcı etkisiyle ortaya çıkan tekrarlar vardır. “Adem” kelimesi redif olarak seçilmiş ve her beyitte bu kavram farklı bir benzetmeyle işlenmiştir. Böylece şair, yokluk düşüncesini hem dilsel hem de tematik olarak şiirin merkezine yerleştirir. Bu yönüyle eser, hem bir düşünce şiiri hem de bir edebî sanatlar gösterisi niteliği taşır.

Benzetmelerde ise müşahhas varlıklardan hareket edilerek mücerret kavramlar somutlaştırılır. Yokluk; sahra, derya, baba, damga, anka kuşu, lalâ gibi imgelerle betimlenir. Bu benzetmeler, divan şiirinin alegorik geleneğini sürdürür. Ancak burada amaç, Tanrı’ya ulaşmak ya da ilahî aşkı anlatmak değildir; daha çok varlığın anlamsızlığını ve yokluğun huzurunu ifade etmektir.

Ritim ve ahenk açısından bakıldığında, beyitlerde akıcı bir nazım sentaksı göze çarpar. Akif Paşa, cümlelerini mısralara dengeli bir biçimde yerleştirerek kasideye doğal bir akış kazandırır. Söz sanatları ile yoğunlaştırılan bu üslup, şiirin düşünsel ağırlığını estetik bir görünüme kavuşturur.

Sonuç olarak, “Kaside-i Adem”de dil ve üslup, yalnızca düşünceleri aktaran bir araç değildir; aynı zamanda bu düşünceleri şekillendiren, hatta çoğu zaman onlara yön veren bir unsurdur. Kelime oyunları ve redifin baskısı, şairi yeni anlamlar aramaya sevk etmiş, bu da eserin estetik değerini artırmıştır.

Tema & İçerik Analizi

Akif Paşa’nın “Kaside-i Adem”i, baştan sona “varlık” ve “yokluk” temaları üzerine kurulmuş bir eserdir. Şair, hayatı bir ıstırap kaynağı olarak görür ve kurtuluşu yalnızca “adem”de yani yoklukta bulur. Bu yaklaşım, divan şiirinde zaman zaman karşılaşılan fena ve hiçlik düşüncesini aşarak, onu tek ve mutlak bir çıkış yolu haline getirir. Şiir, böylece hem bireysel bir ruh hâlinin hem de toplumsal bir dönemin yansıması olur.

Ana tema, insanın varlık karşısındaki çaresizliği ve yoklukla aradığı huzurdur. Şair, kendi hayatında yaşadığı hayal kırıklıkları, sürgünler ve hastalıklarla beslenen bir karamsarlık içinde varlığı reddeder. Varlık, onda sürekli engeller çıkaran, arzularını gerçekleştirmesine mani olan bir kaynaktır. Bu nedenle şiirin birçok beyitinde varlık ile ilgili imgeler karanlık, sıkıcı ve acı verici olarak sunulur.

Adem yani yokluk ise, şairin gözünde bir kurtuluş ülkesidir. Yokluk; sükûnun, huzurun, ıstırapsız bir varoluşun karşılığıdır. Şair, yokluğu sahra, derya, baba, anka kuşu gibi imgelerle betimleyerek somutlaştırır. Bu imgeler, yokluğun aslında her yerde hazır ve nazır olduğunu, varlığa üstün geldiğini vurgular. Onun yokluğu övmesi, dini bir cennet tasavvuruna değil, mutlak hiçlik fikrine dayanır. Bu da kasideyi özgün kılar.

Şiirin içeriğinde üç temel katman öne çıkar: psikolojik, metafizik ve estetik. Psikolojik boyutta, bireysel bir hayal kırıklığı ve derin bir ümitsizlik hâkimdir. Şair, kendi mutsuzluğunu, yokluğu özlemle yüceltmek suretiyle dile getirir. Metafizik boyutta, varlık-yokluk çatışması felsefi bir mesele haline gelir. Varlığın anlamsızlığı, yokluğun mutlaklığıyla karşılaştırılır. Estetik boyutta ise, bu temalar çeşitli sanatlı söyleyişlerle zenginleştirilir; tezat, teşbih ve kelime oyunlarıyla düşünceler daha çarpıcı bir hâle getirilir.

“Kaside-i Adem”, ayrıca bir çatışma şiiridir. Bu çatışma, varlık ile yokluk arasındadır. Varlık, şairin gözünde sürekli kayıp ve acı doğuran bir alandır; yokluk ise tüm bu acıların son bulacağı, hatta yeni bir huzurun doğacağı alan olarak görülür. Bu nedenle şiir, yalnızca bireysel bir karamsarlığın değil, aynı zamanda dönemin zihinsel bunalımının da sembolüdür.

Sonuç olarak, “Kaside-i Adem”in teması insan varoluşunun anlamı etrafında döner. Şair, varlığın yarattığı sıkıntılarla baş edemeyen bir birey olarak yokluğu yüceltir. Böylece eser, bireysel bir haykırış olduğu kadar, Osmanlı’nın çözülüş devrinin ruhunu da yansıtan bir felsefi ve estetik metin haline gelir.

Gerçeklik, Gelenek & Şair-Şiir İlişkisi

“Kaside-i Adem”, biçim ve içerik bakımından Osmanlı divan şiiri geleneğinin devamı niteliğindedir. Ancak içerikte geleneksel tasavvufî yaklaşım ile şairin bireysel ruh halinin birleşmesi dikkat çekicidir. Divan şiirinde sıkça karşılaşılan “fena”, “hiçlik” ve “yokluk” kavramları genellikle Tanrı’ya ulaşmanın bir basamağı olarak ele alınır. Yunus Emre’de veya Mevlânâ’da yokluk, insanın benliğini aşması ve hakikate ermesi için bir vasıtadır. Oysa Akif Paşa’nın yokluğu, Tanrı’ya kavuşmanın değil, varlıktan ve hayattan kurtulmanın simgesidir.

Bu yönüyle “Kaside-i Adem”, gelenekle arasına mesafe koyar. Tasavvufî gelenekte neşe ve huzurla karşılanan yokluk, burada karamsar bir kaderin dayatması gibi görülür. Şair, mutlak huzuru yoklukta bulmak ister ama bu huzur, aşkın bir Tanrı ile birleşme değildir. Bu da şiirin, bireysel ıstırap ile toplumsal bunalımın birleştiği özgün bir eser olmasına yol açar.

Şairin hayatıyla şiiri arasındaki bağ son derece güçlüdür. Akif Paşa, hırslı ve mevki düşkünü bir devlet adamıydı. Görevden alınmaları, sürgünleri ve ağır hastalığı onu hayata karşı soğutmuştu. Bu kırgınlık ve umutsuzluk, şiirdeki yokluk arzusunun temelini oluşturur. Yani kaside, yalnızca felsefî bir metin değil, şairin kişisel ruh hâlinin aynasıdır.

Gerçeklik boyutunda bakıldığında, “Kaside-i Adem” bir toplumun da ruhunu yansıtır. Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme ve çözülme döneminde yazılmıştır. Devletin geleceğine dair umutsuzluk, bireyin hayal kırıklıklarıyla birleşir ve şiirde yoğun bir karamsarlık hâline dönüşür. Bu açıdan şiir, bir medeniyetin çöküş psikolojisini de edebî bir metin aracılığıyla günümüze taşır.

Sonuçta Akif Paşa, geleneğin dilini ve biçimini kullanırken, kendi kişisel kırgınlıklarını ve dönemin ruhunu bu kalıplara yerleştirir. Böylece “Kaside-i Adem”, hem divan şiirinin son büyük yankılarından biri hem de modernleşme sürecine giren Osmanlı aydınının ruh bunalımının bir belgesi olarak değerlendirilebilir.

Yorum & Değerlendirme

“Kaside-i Adem”, hem bireysel bir ruh çığlığı hem de bir medeniyetin çözülüşünün edebî yansıması olarak okunabilir. Şiirin en güçlü yönü, varlık ve yokluk gibi soyut kavramları büyük bir yoğunlukla işlemesi ve bunu estetik bir yapı içerisinde sunabilmesidir. Akif Paşa, yokluğu yalnızca felsefî bir kavram olarak değil, aynı zamanda kişisel bir kurtuluş aracı olarak işler. Bu özgün tavır, şiiri divan edebiyatı içinde ayrıcalıklı bir yere taşır.

Eserin psikolojik gücü, şairin bireysel ıstırabının samimi bir şekilde beyitlere yansımasından gelir. Sürgün, hastalık ve hayal kırıklıklarıyla yoğrulmuş bir hayatın izleri, şiirin her satırında hissedilir. Bu durum, onu yalnızca teorik bir felsefe metni olmaktan çıkarıp derin bir duygu şiirine dönüştürür. Ayrıca redifin zorlayıcı etkisiyle her beyitte yeniden şekillenen “adem” kavramı, şiirin hem bir leitmotif hem de bir düşünce oyunu hâline gelmesini sağlamıştır.

Bununla birlikte, eserin zayıf yönleri de vardır. Arapça ve Farsça terkiplerin fazlalığı, yoğun kavramsal dil ve medrese üslubunun ağırlığı, günümüz okurunun metni anlamasını zorlaştırır. Aynı zamanda kelime oyunlarına duyulan aşırı ilgi, kimi zaman felsefî derinliğin önüne geçer. Ancak bu kusurlar, dönemin edebî anlayışı içinde olağan görülmelidir.

Şiirin estetik değeri, hem bireysel hem de toplumsal bir kırılmayı dile getirebilmesinde yatar. Bireysel olarak şairin ruh dünyasının, toplumsal olarak ise Osmanlı İmparatorluğu’nun karamsar havasının bir aynasıdır. Bu nedenle eser, yalnızca edebiyat tarihinin bir parçası değil, aynı zamanda kültürel hafızanın da önemli bir belgesi olarak okunmalıdır.

“Kaside-i Adem”, kime hitap eder? Öncelikle klasik şiir meraklılarına ve Osmanlı düşünce dünyasını anlamak isteyenlere seslenir. Ancak aynı zamanda varlık, yokluk, hayat ve ölüm gibi evrensel temalara dokunduğu için günümüz okuruna da felsefî ve estetik bir tat sunar.

Son olarak, eserin Biçim & Yapı açısından değerlendirilmesi henüz yapılmamıştır. Bu teknik çözümleme tamamlandığında, şiirin estetik yönü daha bütünlüklü bir şekilde anlaşılacaktır. Ancak mevcut hâliyle bile, “Kaside-i Adem” Osmanlı şiirinin en özgün ve en karamsar eserlerinden biri olarak değerlendirilmelidir.